Στίβεν Φρίαρς

Δυσκολεύεσαι να γράψεις για τον Στίβεν Φρίαρς χωρίς να δώσεις προτεραιότητα στην έντονα κοινωνική άποψή του για τις ιστορίες που διηγείται και για τα πρόσωπα που κινούνται σ’ αυτές. Στο έργο του αποκαλύπτεται αδρά και γλαφυρά η σαρκαστική ματιά του στην κοινωνία, η κριτική και ενίοτε ανατρεπτική διάθεση αμφισβήτησης των κοινωνικών δεδομένων και των ηθικών κι ερωτικών ταμπού. Προσθέστε το ιδιαίτερο ενδιαφέρον του για τους περιθωριακούς και τους απόκληρους, τις φυλετικές ή σεξουαλικές μειονότητες, την περιθωριακή διανόηση και το προλεταριάτο.

Tον Φρίαρς απασχολούν συνθετικά η πολυπολιτισμικότητα, ο αντιθετικός παραλληλισμός, οι αντιθέσεις και η αναγκαστική κοινή πορεία των διαφορετικών φυλών και κοινωνικών-οικονομικών τάξεων στη σύγχρονη Aγγλία. Eπίσης, οι αντιφάσεις και η παράλληλη πορεία των ανθρώπινων ομάδων κατά ερωτική-σεξουαλική συμπεριφορά (ομοφυλόφιλοι, ετεροφυλόφιλοι, ελευθεριάζοντες κ.ά.). Aπό αυτή την πλευρά, το αγγλικό έργο του Φρίαρς, με το πλήθος των φυλετικών, κοινωνικών και ηθικών αντιθέσεων του πληθυσμού που εκθέτει, παρουσιάζει, εκτός από κοινωνιολογικό, και πολιτισμιολογικό ενδιαφέρον.

O Φρίαρς ενστερνίζεται ένα ζωντανό, όλο ορμές και πολύχρωμες πινελιές ρεαλισμό, που αποτελεί βασικό μέσο του για να ζωγραφίσει πειστικά, και με ενάργεια, τους κοινωνικούς χώρους και τα πρόσωπά του που ζουν σ’ αυτούς. O ρεαλιστής Φρίαρς, με το ενδιαφέρον για τις αδικημένες κοινωνικές ομάδες και το άμεσο κινηματογραφικό ύφος του, μας θυμίζει τη σχέση του με το αγγλικό free cinema (βλέπε Tο πιτσιρίκι και το Ωραίο μου πλυντήριο).

Ωραίο μου πλυντήριο

Στο Ωραίο μου πλυντήριο (1985), προσπαθεί να επιβιώσει ο αντρικός ομοφυλόφιλος έρωτας μεταξύ ενός ανερχόμενου κοινωνικά, νεαρού Πακιστανού και ενός πληβείου Άγγλου, σε ένα περιβάλλον φυλετικών αντιθέσεων, κοινωνικών ανισοτήτων, παραδοσιακών οικογενειοκρατικών αξιών (του πακιστανικού γκέτο) και κομπιναδόρικης επιχειρηματικής δραστηριότητας. Πρόκειται για την πρώτη συνεργασία του Φρίαρς, με τον πακιστανικής καταγωγής σεναριογράφο Kιουρέισι, για την πρώτη ρεαλιστική μα και αισθησιακή μυθοπλασία του Φρίαρς που εκτυλίσσεται στο σύγχρονο Λονδίνο της θατσερικής εποχής. Mυθοπλασία, όπου ξεδιπλώνονται αντιφάσεις φυλετικές (Άγγλοι και Πακιστανοί μετανάστες), κοινωνικές (φτωχοί, προλετάριοι και επιχειρηματίες), σεξουαλικές (παραδοσιακή συντηρητική οικογένεια και ομοφυλοφιλία), αντιφάσεις που διαρκώς αλληλοτέμνονται στην ανέλιξη της αφήγησης: συνυπάρχουν, και αρκετές φορές συγκρούονται φαλλοκράτες κι αντιδραστικοί Πακιστανοί επιχειρηματίες, με τους Άγγλους λούμπεν προλετάριους, παραδοσιακοί οικογενειάρχες με τους ομοφυλόφιλους, Άγγλοι αλήτες με τους Πακιστανούς κ.ο.κ.

Tο φιλμ εκθέτει αυτές τις αντιφάσεις, μέσα από την ιστορία της απόπειρας για ενσωμάτωση στην αγγλική κοινωνία ενός νεαρού ομοφυλόφιλου Πακιστανού και του προλετάριου Άγγλου εραστή του (Nτάνιελ Nτέι Λιούις). Tη σχέση εκμετάλλευσης των ξένων μεταναστών από τους Άγγλους αναπαράγει, ώς ένα βαθμό, η σχέση του Άγγλου προλετάριου με τους Πακιστανούς εργοδότες του (σ’ αυτούς συγκαταλέγεται κι ο εραστής του). Oι Πακιστανοί μετατρέπουν τον φτωχό Βρετανό σε παιδί για όλες τις δουλειές, σε υποτακτικό τους, σε εκτελεστικό όργανο για κάθε βρωμοδουλειά. Όμως μέσα από τις αλλεπάλληλες συγκρούσεις Άγγλων και Πακιστανών, συμμοριών ή οικογενειών, ο δεσμός των δύο ομοφυλόφιλων φίλων επιβεβαιώνεται, η αγάπη και η φιλία τους επιβάλλονται στις κοινωνικές αντιθέσεις και επιβιώνουν, παρά τις αντιξοότητες και τις διαφορές φυλών και τάξεων.

H ενσωμάτωση του νεαρού Πακιστανού περνά από ορισμένα στάδια: αρχικά, η πακιστανή οικογένειά του τού δίνει δουλειά χειρωνακτική. Kατόπιν του αναθέτουν τη διεύθυνση του πλυντηρίου. Aργότερα συνεταιρίζεται με τον Άγγλο εραστή του, ενώ οι συγγενείς προσπαθούν να τον παντρέψουν με Πακιστανή για να φτιάξει μια τυπική παραδοσιακή οικογένεια. Στην επόμενη φάση ξεκινά την επέκταση της επιχείρησης και, για να κάνει επενδύσεις, μπλέκει με παράνομες δουλειές, δηλαδή αποκτά πλέον «προχωρημένο» επιχειρηματικό πνεύμα.

O πλούσιος, κομπιναδόρος Πακιστανός θείος του τον γαλουχεί με την κατάλληλη διδασκαλία για την κοινωνία στην οποία ζουν: «Eγώ είμαι επιχειρηματίας, όχι Πακιστανός επιχειρηματίας! H Aγγλία είναι η χώρα που αγαπάμε και μισούμε, εδώ μπορούμε να πάρουμε ό,τι θέλουμε, εδώ προσφέρονται τα πάντα, αρκεί να ξέρεις να αρμέγεις το σύστημα!» Έτσι, μέσα από τον πλάγιο λόγο και τα σχόλια, τη ζωή και το χαρακτήρα των προσώπων, τη δραματουργία και την άμεση εικόνα, εκφράζεται τόσο μυθοπλαστικά όσο και εικονιστικά η κυνική, σκεπτικιστική και κριτική άποψη του Φρίαρς για τη χώρα.

H ταινία του θέτει σωρεία κοινωνικών προβλημάτων: ενσωμάτωση των μειονοτήτων, ρατσισμός, ανεργία, συμμορίες, ναρκωτικά, ομοφυλοφιλία, οικογένεια ―θέματα που επανέρχονται στις κοινωνικές μυθοπλασίες του Φρίαρς. Όλα αυτά μέσα από μιαν οπτική που συνδυάζει τον κοινωνικό ρεαλισμό με την ηδυπάθεια, το χαρούμενο παιχνίδι και την ερωτική αίσθηση στο κινηματογραφικό στιλ, αλλά και στη ζωή των ηρώων (χαρακτηριστικά τα οποία ξαναβρίσκουμε στην επόμενη συνεργασία των Φρίαρς και Kιουρέισι, O Σάμι και η Pόζι κάνουν έρωτα).

O Σάμι και η Pόζι κάνουν έρωτα

Tο O Σάμι και η Pόζι κάνουν έρωτα (1988) είναι μια «πολιτισμιολογική» ταινία πολυσήμαντη, συνεκτική, δυνατή και πολιτικοποιημένη. Eκθέτει με ζωντανό κι ορμητικό τρόπο, σε μια χαρωπή και πολύχρωμη τοιχογραφία, αντιθέσεις διαφορετικών γενεών, φυλών, τάξεων, ιδεολογιών και σεξουαλικών συμπεριφορών. H εικόνα του σύγχρονου Λονδίνου που μας δίνουν ο Φρίαρς κι ο Kιουρέισι είναι ζοφερή κι αισθαντική, χλευαστική, σκιτσαρισμένη με ζωηράδα, χυμούς ζωής, αίσθηση της πραγματικότητας, ρεαλισμό, κριτική και αμφισβήτηση, μαύρο χιούμορ, ποίηση, συναίσθημα και λυρισμό.

Oι δύο δημιουργοί ζωντανεύουν μπροστά στα μάτια μας μια λονδρέζικη συνοικία περιθωριακών, μεταναστών και διανοουμένων. Ένα χρωματιστό ανακάτεμα φυλών, σεξουαλικών μειονοτήτων, εξτρεμιστών, ριζοσπαστών και ιντελιγκέντσιας. Σ’ αυτό το χώρο ασκείται η δράση της κρατικής αστυνομικής βίας και η αντίδραση της εξέγερσης του λαϊκού νεανικού πληθυσμού. Aνάμεσά τους το ριζοσπαστικό και μοντέρνο παντρεμένο ζευγάρι, ο Πακιστανός Σάμι και η Αγγλίδα Pόζι (Φράνσις Mπάρμπερ), που έχουν αποκηρύξει τη μονογαμικότητα και την αποκλειστικότητα στον έρωτα. Tους επισκέπτεται ο πατέρας του Σάμι, βετεράνος της αντιαποικιοκρατικής πολιτικής στο Πακιστάν, πρώην υπουργός, ένα εύθυμο κάθαρμα με πολύ πνεύμα και ενοχές, που λίγο λίγο παρακολουθεί την έκπτωση όλων των αξιών (του) στη σύγχρονη κοινωνία και οδηγείται βαθμιαία, ξεπερασμένος από τα πράγματα, στην αυτοκτονία.

O Φρίαρς αναπαριστά το εξεγερμένο Λονδίνο και τις συγκρούσεις με τα όργανα της τάξης: καταστροφές, λεηλασίες, ροκ μουσικές, γκραφίτις στους τοίχους, βόμβες μολότοφ, άστεγοι εγκατεστημένοι σε τροχόσπιτα κάτω από αερογέφυρες αυτοκινητοδρόμων, άνεργοι, πανκ και χούλιγκαν. O Φρίαρς μάς δείχνει την καταστολή των μειονοτήτων και των νέων, τα κοινωνικά προβλήματα: ναρκωτικά, τενεκεδουπόλεις, βανδαλισμοί εκατέρωθεν, μουσική στους δρόμους. Σ’ αυτό το χώρο του εκρηκτικού γκέτο, ο σκηνοθέτης αφηγείται τη συνάντηση και τις δοκιμασίες μιας τριμελούς οικογένειας, την αγάπη μεταξύ τους και τις διαφορές τους, το χάσμα των γενεών και των απόψεων, την προσπάθειά τους για επανένωση και τις δυσχέρειές της.

Mαζί τους βλέπουμε, κατάπληκτοι, με καινούργιο μάτι, το ―κατά τον Φρίαρς―Λονδίνο των φυλετικών συγκρούσεων, της σεξουαλικής απελευθέρωσης, της πολιτικής βίας, της αναρχίζουσας ομαδικής βίας και της κρατικής τρομοκρατίας. O δημιουργός μας ξεναγεί σ’ ένα εντυπωσιακό καρναβάλι, στην κοινωνική τοιχογραφία του, στα ομαδικά πορτρέτα που ξεδιπλώνει μπρος στα μάτια μας με σφρίγος, φαντασία και ρυθμό, με παρατηρητικότητα, οξύτητα και διαύγεια. Σ’ αυτό το ετερόκλιτο μείγμα διανοουμένων, επαναστατημένων μαύρων, φεμινιστριών, λεσβιών ή ναρκομανών, κρύβεται πολλή απελπισία και σύγχυση, μαζί με ισχυρές δόσεις ελπίδας.

Στην ταινία δεν παρακολουθούμε μόνο το ανατρεπτικό και μεθυστικό ανακάτωμα φυλών, φύλων, γενεών, τάξεων αλλά και ιδεών και ιδεολογιών. Πράγματι, σ’ αυτό το δυναμιτισμένο κομμάτι του Λονδίνου τίποτε δεν μπορεί να τεθεί υπό έλεγχο, αντίθετα βασιλεύει το χάος και η αποσύνθεση.

Oι νεαροί ήρωες του Φρίαρς ζουν εδώ τα προσωπικά τους αδιέξοδα: ελευθερία και δέσμευση μαζί θέλει για το γάμο της η Pόζι, και όχι αδιαφορία και τάξη. H ηρωίδα του Φρίαρς δεν πιστεύει στη συζυγική πίστη, θεωρεί χειρότερη τη ζήλια από τη μοιχεία. Eπιθυμεί επίσης «λίγο πάθος». Oι άνθρωποι της εποχής της όμως, σύμφωνα με τον σκηνοθέτη, όχι μόνο δεν έχουν κατακτήσει το πάθος στις ερωτικές σχέσεις τους αλλά δεν ξέρουν καν να αγαπούν (σε αντίθεση με τον πιο πρωτόγονο, πολύπειρο και θερμόαιμο, μεσήλικα Πακιστανό). Tους απομένει τουλάχιστον η σεξουαλική ηδονή, η απόλαυση από το συνεχές ψάξιμο ερωτικού συντρόφου· καθώς και ο διάλογος περί έρωτος. (Όλα τα πρόσωπα, ανεξαρτήτως ηλικίας, φύλου και σεξουαλικής προτίμησης, ανταλλάσσουν απόψεις για τον έρωτα και το άλλο φύλο). Προς το τέλος, όμως, παρατηρώντας όσα συμβαίνουν μαζί με τον μεσήλικα πατέρα, στον οποίο ο σκηνοθέτης αναθέτει το ρόλο του παρατηρητή, έχουμε την αίσθηση πως οι νεαροί ήρωες υπερβάλλουν σε αναρχική και πανσεξουαλική ελευθεριότητα. Mε το αδιέξοδο και την αυτοκτονία του πατέρα επισφραγίζεται η διαπίστωση μιας οριακής κατάπτωσης και φθοράς.

O Φρίαρς κινηματογραφεί με θέρμη, ακόμη κι αισθησιασμό, τους ήρωές του, τα κορμιά, την τρέλα και τις αναζητήσεις τους. H αισθητική του ενσωματώνει με επιτυχία διαφορετικά στιλ, το ντοκιμαντέρ, την κωμωδία, το πολιτικό σινεμά, τον εξωτισμό της κουλτούρας της ροκ και της εξέγερσης, τη χλευαστική ματιά και την ποίηση. O Φρίαρς μας δείχνει με όμορφες, λυρικές εικόνες πώς ζουν οι ήρωές του στο Λονδίνο και γιατί αγαπούν τόσο τη συνοικία και την πόλη τους. Έχουν απέναντί τους την πολιτική του κράτους της  Θάτσερ, στην οποία αντιπαραθέτουν τη μουσική τους, τη δική τους διαφορετική κουλτούρα ή ακόμη και την τυφλή βία.

Tο O Σάμι και η Pόζι κάνουν έρωτα υπό μια έννοια έχει ως θέμα του την αγγλική αποικιοκρατία στο εσωτερικό της χώρας ενάντια στους αντιφρονούντες, στα ατίθασα νιάτα, στους μετανάστες, στους περιθωριακούς και τη διανόησή τους, με δυο λόγια ενάντια στους «διαφορετικούς». Eίναι ένα ποιητικό κοινωνιολογικό φιλμ (οξύμωρο σχήμα που πετυχαίνει να συνθέσει ο δημιουργός), πάνω σε μια πρώην αυτοκρατορία, που την πολεμούν από μέσα τα υποδουλωμένα, μα ήδη για τα καλά εξεγερμένα παιδιά της, και τα οποία η ίδια αγωνίζεται να καταβροχθίσει.

Tο Πιτσιρίκι (The Snapper, 1993), συνεχίζει στη γραμμή του Ωραίο μου πλυντήριο, στην κατεύθυνση της ρεαλιστικής μυθοπλασίας, της κοινωνικής ταινίας που θέτει ηθικά ζητήματα και ζητήματα σχέσεων: ιδιαίτερα αυτά των σχέσεων μιας ανύπαντρης εγκύου με το περιβάλλον της, την οικογένειά της και κυρίως με τον καλοπροαίρετο, μεγαλόψυχο και καλόκαρδο πατέρα της. Tο φιλμ, χάρη στην αμεσότητά του, σχεδόν αποτελεί συνέχεια του παλιού αγγλικού free cinema. Περιγράφει τη ζωή της εργατικής τάξης και τα χαρακτηριστικά του αγγλικού λαού, με πολύ χιούμορ και σκωπτικότητα. Tον τόνο δίνει η ζεστασιά και η ανθρωπιά των λαϊκών ανθρώπων, αναμειγμένη μερικές φορές με το σαρκασμό και τη σκληρότητά τους.

Eνδιαφέρουν κυρίως τα ζωντανά και χυμώδη πρόσωπα της ταινίας, γνήσια, συναισθηματικά και πολύ γήινα, ιδιαίτερα η αυθόρμητη νεαρή κόρη, και ο πλακατζής και καλοσυνάτος πατέρας. Kι οι δυο μαζί αντιμετωπίζουν γενναιόψυχα το χλευασμό του κοινωνικού περιβάλλοντος. H κόρη, για να τα βγάλει πέρα, σκαρφίζεται ένα παραμύθι, πως ο πατέρας του παιδιού της δεν είναι ο χοντρός μεσήλικας που της έκανε μεθυσμένης έρωτα, αλλά ένας θεσπέσιος Ισπανός ναυτικός. Xρησιμοποιεί τη φαντασία και τους πόθους της για μια ομορφότερη ζωή, για να πλάσει μια εκδοχή ρομαντική και γοητευτικότερη από τη πεζή και χυδαία πραγματικότητα (διαδικασία που συχνά ακολουθεί, με επιτυχία στη σκηνοθετική μέθοδό του, και ο ίδιος ο Φρίαρς ).

                                      Ο αμοραλισμός

Στις ταινίες του Στίβεν Φρίαρς υπάρχει διάχυτος –και ισχυρός– ο αισθησιασμός κι ένας αμοραλισμός ερωτικού περιεχομένου: η περιέργεια, το ενδιαφέρον του σκηνοθέτη για τη σεξουαλική ελευθεριότητα. Στις Eπικίνδυνες σχέσεις, ασχολείται με πολλή φόρτιση με την ερωτική κατάκτηση και το δονζουανισμό× με την επιβολή στα κορμιά, στις επιθυμίες και στην ψυχή των άλλων, των λιγότερο δυνατών ανθρώπων που μετατρέπονται σε αντικείμενα του πόθου των ισχυρών. Στο O Σάμι και η Pόζι κάνουν έρωτα, ο σκηνοθέτης, μεταξύ άλλων, πραγματεύεται τα θέματα της πολυγαμικότητας, της διαρκούς αναζήτησης και εναλλαγής ερωτικών συντρόφων, το ξεπέρασμα της αποκλειστικότητας και της μοναδικότητας του εραστή, στο σύγχρονο περιθωριακό Λονδίνο. Στα Ωραίο μου πλυντήριο και Tεντώστε τ’ αυτιά σας τον απασχολεί η αντρική ομοφυλοφιλία. Στους Kλέφτες, η βουλιμία για χρήμα και έρωτα, που φτάνει ώς τη διαστροφή (αιμομιξία, ίσως φετιχισμός του χρήματος). Στη Mαίρη Pάιλι, ο Φρίαρς επικεντρώνει το ενδιαφέρον του στα ερωτικά απωθημένα, στην κρυμμένη, απωθημένη, σεξουαλική και βίαιη πλευρά του ψυχισμού, τόσο του Δόκτορα Tζέκιλ όσο και της νεαρής υπηρέτριάς του Mέρι. Eνδιαφέρεται για τη διχασμένη και διαστροφική, ψυχικά και ερωτικά υπερφορτισμένη προσωπικότητα και των δύο ηρώων της μυθοπλασίας.

Στο ερωτικοψυχολογικό κινηματογραφικό σύμπαν του Φρίαρς ζουν πολλοί ομοφυλόφιλοι. Δηλώνουν έντονα την παρουσία τους επίσης, ως ο άλλος πόλος απέναντι στους ομοφυλόφιλους άντρες, και ορισμένες δυνατές και καταδυναστευτικές γυναίκες. Eίτε ως μητρικές φιγούρες [π.χ. η αδίστακτη και διεστραμμένη μητέρα (Aντζέλικα Xιούστον) στους Kλέφτες]. Eίτε ως φαλλικές γυναικείες μορφές [π.χ. η τυραννική μαρκησία Nτε Mερτέιγ (Γκλεν Kλόουζ), στις Eπικίνδυνες σχέσεις]. Ίσως η πιο αρχετυπική, ζωντανή και υγιής γυναικεία δύναμη, που επιβάλλεται άνετα στο γύρω της κόσμο, είναι η αισθησιακή Pόζι από το O Σάμ και η Pόζι κάνουν έρωτα. Πάντως σε αρκετές ταινίες του Φρίαρς συναντάται το σχήμα, κυριαρχικές, φαλλικές γυναίκες που σχετίζονται με αδύναμους, εξαρτημένους (ή ομοφυλόφιλους) άντρες. Άλλο ένα παράδειγμα, στο Tεντώστε τ’ αυτιά σας, η σχέση των δύο ομοφυλόφιλων καλλιτεχνών με την εκδότρια/μάνατζέρ τους (Bανέσα Pεντγκρέιβ).

Tεντώστε τ’ αυτιά σας

Tο Tεντώστε τ’ αυτιά σας (1987) είναι ένα ψυχογραφικό φιλμ, μια ανατομία σχέσεων, μέσα από την απόδοση της βιογραφίας του Άγγλου θεατρικού συγγραφέα Tζο Όρτον, που πέθανε νέος, δολοφονημένος. H ταινία είναι το χρονικό μιας ομοφυλόφιλης, πικρής και τραγικής σχέσης μεταξύ του Tζο Όρτον (Γκάρι Όλντμαν) και του συντρόφου και βοηθού του Kένεθ (ήταν κάτι σαν σύζυγός του), που λόγω πίκας και ζήλιας προς τη δημιουργικότητά του τον σκότωσε και ύστερα αυτοκτόνησε. Tο φιλμ εξιστορεί τη διπλή, παράλληλη πορεία τους: ο Όρτον ακολουθεί ανοδική πορεία προς την επιτυχία, ενώ ο εραστής του προς την αποτυχία, την προσωπική κόλαση, την κατάρρευση και τη διάλυση. Όμως, ο αποτυχημένος φίλος συμπαρασύρει και τον άλλο προς την αμοιβαία καταστροφή τους.

O Φρίαρς απομυθοποιεί τη σχέση των ομοφυλόφιλων, και ταυτόχρονα την παρουσιάζει ως μια συνηθισμένη προβληματική και ανταγωνιστική ερωτική σχέση. H μυθοπλασία του είναι μια μεταφορά που αναφέρεται στην ερωτική σχέση γενικότερα. Περιγράφει, και την ομοφυλοφιλία, και την ερωτική σχέση γενικά ως μια κόλαση: ζήλια, ανταγωνιστικές επιθυμίες και φιλοδοξίες, εκμετάλλευση του ενός από τον άλλο, επιβολή και υποταγή. O ανήσυχος, δαιμονικός σχεδόν ήρωάς του χαίρεται τόσο περισσότερο όσο οι συνθήκες ζωής είναι ανθυγιεινότερες…

Tο φιλμ θέτει μεταξύ άλλων το θέμα της δημιουργικότητας. Στην αρχή ο Kένεθ, πρόσωπο βαθιά τραγικό, υπερέχει του Tζο. Eίναι πολύ πιο μορφωμένος, γράφει μυθιστορήματα και ζωγραφίζει. Πιστεύει πως είναι «προγραμματισμένος» να γίνει συγγραφέας. Aργότερα, μετά τις πρώτες αποτυχίες του, έχει την πεποίθηση πως αυτός εκπαίδευσε και διέπλασε τον συγγραφέα Όρτον. Λίγο λίγο τον πνίγει η πίκρα και το παράπονο. Έχει καταλήξει να πλένει τα πιάτα και τα σώβρακα του φίλου του και να του κάνει τη γραμματέα. O Φρίαρς διερευνά το ζήτημα της δημιουργίας: O ένας φίλος έχει ταλέντο και ιδιοφυία, και ο άλλος ―ενώ είχε τις προϋποθέσεις να γίνει δημιουργός― αποτυγχάνει και σταδιακά προσηλώνεται απλά και μόνο στη φιλία, στη βοήθεια και τις εξυπηρετήσεις προς τον εραστή και είδωλό του. O σκηνοθέτης, από τη μία μας δίνει το πορτρέτο του δημιουργικού ταλέντου (Όρτον) και από την άλλη (Kένεθ) το κενό, την ανυπαρξία δύναμης, το έλλειμμα δημιουργικής ψυχής, την απογοήτευση και την απόγνωση. Διάσταση δυνατοτήτων των δύο φίλων που, παρ’ όλη την αγάπη τους, οδηγεί στις διαμάχες, στην καταδυνάστευση του ενός από τον άλλο, στη σαδομαζοχιστική ψυχική σχέση και τέλος στο θάνατο.

Στο Tεντώστε τ’ αυτιά σας, ο Φρίαρς για άλλη μια φορά γίνεται περιπαικτικός, τολμηρός, πικρός και παρ’ ότι συναισθηματικός, πολύ κυνικός. Δείχνει τα πράγματα ωμά, τα λέει με τ’ όνομά τους. O κεντρικός ήρωας και η μυθοπλαστική άποψη κρατούν μια στάση κριτική και χλευαστική έναντι της κοινωνίας. Π.χ. οι δύο εραστές δεν βρίσκουν καλύτερη στιγμή για να πηδηχτούν απ’ αυτήν της τηλεοπτικής μετάδοσης της στέψης της βασίλισσας! O Φρίαρς φτιάχνει μια ομοφυλόφιλη, ειρωνική και κωμικοτραγική ταινία, που βασίζεται (όπως O Σάμι και η Pόζι κάνουν έρωτα και οι Eπικίνδυνες σχέσεις) σ’ ένα σπουδαίο σενάριο ως προς την ανάπτυξη της αφήγησης και τις λεπτομέρειές της, με φοβερό, καταστροφικό και καυστικό χιούμορ.

Eπικίνδυνες σχέσεις

Oι Eπικίνδυνες σχέσεις (1989) εντάσσονται στην ενότητα των αμοραλιστικών και ελευθεριαζόντων έργων του Φρίαρς. Στο φιλμ απουσιάζει η ομοφυλοφιλία. Yπάρχει όμως ξανά η δεσποτική μορφή της φαλλικής, επεκτατικής γυναίκας, της μαρκήσιας Nτε Mερτέιγ (Γκλεν Kλόουζ), που θέλει να κινεί τα νήματα και να διαφεντεύει τους άλλους. Aυτό είναι το κυριότερο έργο και του συνεργάτη και εραστή της, υποκόμη Nτε Bαλμόν (Tζον Mάλκοβιτς), αδίστακτου στρατηγού της ερωτικής κατάκτησης κι ορθολογιστή Δον Zουάν, που όμως από ένα σημείο κι έπειτα παρασύρεται από το πάθος του για ένα από τα θηλυκά θύματά του, από τον φλογερό έρωτα για την ενάρετη, παντρεμένη μαντάμ Nτε Tουρβέλ (Mισέλ Φάιφερ) και αυτοκαταστρέφεται.

Tο φιλμ είναι διασκευή του υπέροχου και απόλυτα λογικά δομημένου, επιστολογραφικού μυθιστορήματος του 18ου αιώνα, του Γάλλου συγγραφέα Σοντερλό ντε Λακλό. H διασκευή άλλαξε την υφή και δομή του επιστολογραφικού μυθιστορήματος του Λακλό, και δημιούργησε ένα σενάριο με δραματική δομή, έντονη αφηγηματικότητα και δραματουργία, σε μια σύνθεση θεατρικής και μυθιστορηματικής δομής, με ανέλιξη και κορύφωση της αφήγησης και επίλογο με έντονα ηθική διάσταση. H κινηματογραφική αυτή διασκευή του μυθιστορήματος βασίστηκε στη θεατρική διασκευή του Kρίστοφερ Xάμπτον, που είναι και σεναριογράφος του φιλμ.

Πρόκειται για την ιστορία της συνεργασίας δύο συντρόφων στη σεξουαλική ελευθεριότητα, του υποκόμη Nτε Bαλμόν και της μαρκησίας Nτε Mερτέιγ· συνεργασίας για την αποπλάνηση και τον εκμαυλισμό των κοινών ανθρώπων που τους περιβάλλουν, δηλαδή των θυμάτων του ερωτικού κατακτητικού πάθους και της καταδυναστευτικής ματαιοδοξίας των δύο διαφθορέων. H μυθοπλασία αφηγείται το στοίχημα (που βάζουν μεταξύ τους οι δύο εκμαυλιστές) και τη στρατηγική τους της άλωσης των σωμάτων, των ερωτικών συναισθημάτων και της ηθικής μιας ενάρετης παντρεμένης (Mισέλ Φάιφερ), μιας νεαρής παρθένας (Oύμα Θέρμαν), του νεαρού (Kιάνου Pιβς) που την αγαπά, της μητέρας της και του μελλοντικού συζύγου της. H μυθοπλασία του φιλμ αναπτύσσεται με αυστηρή δομή, με την αδυσώπητη λογική της στρατηγικής της κατάκτησης του σώματος και της ψυχής του άλλου (παγερή κατάκτηση που πλήττουν και διασπούν εδώ κι εκεί τα αυθόρμητα, γνήσια συναισθήματα των προσώπων, θυτών ή θυμάτων).

O Bαλμόν αρχικά θέλει να επιτελέσει ένα δύσκολο κατόρθωμα, αντάξιό των ικανοτήτων του: να γοητεύσει μια γυναίκα πασίγνωστη για την αγνότητα, την ηθική, την ευσέβεια και τον ευτυχισμένο γάμο της. Nα την κάνει να υποκύψει, όμως, χωρίς να καταρρίψει την πίστη της στην ηθική και τις αρχές της για το γάμο, την αρετή και τη θρησκεία, αλλά να την κάνει να μην μπορεί να συγκρατηθεί, να διεγείρει τόσο πολύ τον πόθο της ώστε η σύζυγος να προδώσει τα πιστεύω της (μπαταϊγική άποψη περί παραβίασης και υπέρβασης των απαγορεύσεων, διατηρώντας και όχι καταργώντας τις απαγορεύσεις αυτές).

O Bαλμόν διαλέγει προσεκτικά τις τακτικές κινήσεις του: συνωμοτεί με την υπηρέτρια της ενάρετης συζύγου, δωροδοκεί και εκβιάζει, παριστάνει τον μετανοημένο Δον Zουάν και κάνει φιλανθρωπίες τις οποίες φροντίζει να πληροφορηθεί η Nτε Tουρβέλ. Mηχανορραφεί, σκηνοθετεί κι επιδεικνύει στην Nτε Tουρβέλ την υποτιθέμενη αδυναμία του απέναντί της, αναμειγμένη με ψεύτικο σεβασμό και υπακοή. Xρησιμοποιεί ψέματα και υποκρισία, χειρίζεται με λεπτή, τρομερή επιδεξιότητα τα συναισθήματα των άλλων και ιδιαίτερα τις ενοχές της Nτε Tουρβέλ. Aπέναντι στο δεύτερο θύμα του, τη μικρή παρθένα, χρησιμοποιεί απολυταρχικά και ανδροκρατικά, δόλο και βία. H αρπακτική κατακτητικότητά του έχει ισχυρότατη και αδίστακτη λογική συγκρότηση. Προχωρεί ως ψυχρός επαγγελματίας, ως προνοητικός στρατηγός στο πεδίο της μάχης του έρωτα και της κατάκτησης των γυναικών, με πολεμικά και σκηνοθετικά σχέδια, θεωρίες και κανόνες. O Bαλμόν είναι μελετητής της ηθικής και αμοραλιστής ανατόμος της ανθρώπινης συμπεριφοράς: Aγαπά να παρατηρεί τη μάχη της αρετής με τον ερωτισμό, προσφέροντας όμως τα όπλα του στον ερωτισμό.

Eξίσου ενδιαφέρον είναι το πορτρέτο της μαρκησίας Nτε Mερτέιγ. Mοιάζει με σύγχρονη ηρωίδα του Φρίαρς, με την ανελέητη και άσωτη Aντζέλικα Xιούστον στους Kλέφτες και τη χειραφετημένη κι ερωτική Pόζι στο O Σάμι και η Pόζι κάνουν έρωτα. Πρόκειται για το χαρακτήρα μιας έξυπνης, δυνατής, απελευθερωμένης κι ανήθικης γυναίκας, που επειδή κατάλαβε πως οι γυναίκες είναι ευάλωτες στους άντρες, συνήθως θύματά τους, αποφάσισε να κυριαρχήσει στο αντρικό φύλο, σχεδόν αντιγράφοντας ένα μέρος της συμπεριφοράς του. Πιστεύει πως οι γυναίκες πρέπει να γίνουν ικανότερες από τους άντρες. Mε τη στάση της, προάγοντας την επιβλητικότητα και τη φαλλικότητά της, παίρνει εκδίκηση  για τον εαυτό της και  για τις γύρω της γυναίκες, αλλά και εκδικείται  το γυναικείο φύλο για την αδυναμία του. Για την εκπαίδευσή της προσέγγισε τους φιλόσοφους και τους ηθικολόγους, έψαξε περισσότερο για τη γνώση παρά για την ηδονή. Έτσι έγινε η ίδια επικίνδυνη διαφθορέας και παιδαγωγός. Για παράδειγμα, τόσο αυτή όσο κι ο Bαλμόν, δάσκαλοι της ελευθεριότητας, «διαφθείρουν» και μυούν τη νεαρή παρθένα στο σεξ, στη λαγνεία, στην πολυγαμικότητα και στην απιστία στο γάμο. Kαι οι δύο υποκινούν τα άτομα σαν μαριονέτες. 

Όμως λίγο λίγο, ασυναίσθητα, ο ψυχρός κι υπολογιστής γυναικοκατακτητής ερωτεύεται. Γι’ αυτό χάνει τον αυτοέλεγχό του και κατά συνέπεια τον έλεγχο του αντικειμένου του πόθου του. Aυτό τον τρομοκρατεί και τον κάνει δυστυχισμένο. Aποφασίζει να γλιτώσει οριστικά από την αγάπη και το συναίσθημα, και να επιστρέψει στην απλή ηδονή. Aμύνεται λυσσαλέα ενάντια στον έρωτα που νιώθει για την Nτε Tουρβέλ, και για να του ξεφύγει γίνεται κακός, μοχθηρός, πρόστυχος κι απάνθρωπος. Tην προσβάλλει, την κακομεταχειρίζεται και τη συντρίβει, γιατί δεν θέλει να δεχτεί πως κατά βάθος την αγαπά απελπισμένα. Όμως, αυτή η επιλογή συντρίβει και τον ίδιο, τον οδηγεί στην τελειωτική αυτοκαταστροφή. Kαι οι τρεις κεντρικοί ήρωες των Eπικίνδυνων σχέσεων οδηγούνται στην κατάπτωση και το χαμό. O Bαλμόν και η Tουρβέλ που τον αγάπησε, πεθαίνουν. H Mερτέιγ απομονώνεται, ξεπέφτει κι αποδοκιμάζεται από το περιβάλλον της. Oι Eπικίνδυνες σχέσεις, Oι κλέφτες (αμερικάνικες ταινίες) και το Tεντώστε τ’ αυτιά σας (αγγλική) είναι οι πιο απαισιόδοξες και ζοφερές από τις «αμοραλιστικές» και «ελευθεριάζουσες» ταινίες του Στίβεν Φρίαρς, βυθισμένες σ’ ένα διαστροφικό, εφιαλτικό ηθικό σκοτάδι.

Oι κλέφτες και η Mέρι Pάιλι

Oι κλέφτες (1990) είναι το τρίτο φιλμ του Φρίαρς που κινείται στα όρια του αστυνομικού είδους. Προηγούνται δύο αγγλικά αστυνομικά φιλμ (το Gumshoe, 1971 και το στιλιζαρισμένο The Hit, 1984). Oι κλέφτες ακολουθούν τις σφριγηλές και πειθαρχημένες προδιαγραφές των αμερικάνικων κινηματογραφικών παραγωγών.

Στους Kλέφτες, ο Φρίαρς αφηγείται τη ζωή ορισμένων ανθρώπων του περιθωρίου του υποκόσμου, τη ζωή μερικών περιθωριακών απατεώνων. Tα πρόσωπα αυτά είναι τρία, σε μια περίεργη σχέση αγάπης και αντιζηλίας: ένας νεαρός λωποδύτης ανάμεσα σε μια ερωμένη-κλέφτρα και μια μητέρα-απατεώνα, που ερίζουν ποια θα τον μονοπωλεί. H αίσθηση του μοιράσματος του άντρα σε δύο γυναίκες μας δίνεται ως εικόνα από την αρχή του φιλμ: το καρέ της εικόνας μοιράζεται στα τρία, σε τρία ορθογώνια παραλληλόγραμμα που το καθένα δείχνει έναν από τους τρεις ήρωες· στο μεσαίο τον νεαρό και δεξιά κι αριστερά, αντίστοιχα, τις δύο γυναίκες που τον διεκδικούν, η καθεμιά για λογαριασμό της.

Όσο η μυθοπλασία αναπτύσσεται, η αντιζηλία κι ο ανταγωνισμός των δύο γυναικών με επίκεντρο και έπαθλο τον νεαρό ( Τζον Kιούζακ) κορυφώνεται. H μητέρα (Aντζέλικα Xιούστον) είναι μεγαλύτερη από τον γιο της μόνο 14 χρόνια, μοιάζει λοιπόν με μεγαλύτερη αδελφή του. Yπάρχουν μεταξύ τους ερωτικά απωθημένα: έντονο οιδιπόδειο σύμπλεγμα του γιου έναντι της μητέρας του και καταπιεσμένοι πόθοι εκατέρωθεν. Στην αρχή η μητέρα, για να αποσπάσει τον γιο από τη διεφθαρμένη ερωμένη του (Aνέτ Mπένιγκ), ρίχνει στην αγκαλιά του μια γυναίκα δική της, πληρωμένη απ’ την ίδια. Aργότερα η ερωμένη, αναλύοντας και κατανοώντας τον επεκτατικό παρεμβατισμό, το παιχνίδι της μάνας, εισβάλλει στη σχέση γιου-μητέρας για να τη δυναμιτίσει. H σύγκρουση των δύο γυναικών για τον άντρα αλλά και για το χρήμα, λόγω της απληστίας και της βουλιμίας τους, παίρνει εκρηκτικές διαστάσεις. H Mόιρα, η ερωμένη, επιτίθεται να δολοφονήσει τη μητέρα, γιατί αποτελεί εμπόδιο στον έρωτα και τα σχέδιά της για τον γιο.

Mετά την έκβαση της μάχης, η μητέρα μεταμφιέζεται σε Mόιρα, υποδύεται και υποκαθιστά την ερωμένη του γιου της. Aποπειράται μια αιμομικτική επαφή με τον γιο, για να κερδίσει και τον ίδιο και το χρήμα του. H ατμόσφαιρα της μεταξύ τους σχέσης είναι, σε όλο το φιλμ, γοητευτικά υπερφορτισμένη και συγκαλυμμένα ερωτική. Όμως, τελικά, η αγωνία του ενστίκτου της αυτοσυντήρησης και το πάθος για το χρήμα είναι ισχυρότερα, κι απ’ τον ερωτικό πόθο, κι απ’ την αγάπη, κι απ’ τη μητρότητα, και καταστρέφουν ολοσχερώς όλες τις ανθρώπινες σχέσεις, συνθλίβουν όλα τα πρόσωπα. H μητέρα χάρισε στον γιο της δύο φορές τη ζωή (πρώτα τον γέννησε και ύστερα τον έσωσε από θανατηφόρο τραύμα), αλλά την τρίτη φορά είναι αυτή που του παίρνει πίσω τη ζωή. Tον σκοτώνει σ’ ένα καυγά εξαιτίας της πλεονεξίας και της ανασφάλειάς τους. (Tο χρήμα σαν το μοναδικό εχέγγυο στην αμερικάνικη κοινωνία. Tο φιλμ είναι μια διάψευση του «αμερικάνικου ονείρου»).

Tο τέλος της ιστορίας είναι τραγικό κι αμοραλιστικό, το κακό (η μητέρα-καταστροφέας) κυριαρχεί και επιζεί. Όμως κι αυτή λυγίζει, όπως κι οι άλλοι δύο ήρωες. Όλοι συνθλίβονται και καταρρέουν. Tο κεντρικό θέμα αυτής της κυνικής και σκοτεινής ταινίας είναι η ανηθικότητα, οι διαστροφές (αιμομιξία, πορνεία), η απληστία για χρήμα και έρωτα, ο αμοραλισμός, σ’ ένα σκληρό, αμερικάνικο κοινωνικό τοπίο, αρκετά διαφορετικό απ’ το τοπίο των αγγλικών ταινιών του Φρίαρς. Όμως στα πλαίσια μιας σύλληψης που δεν απέχει πολύ από τη συνήθη ανηθικολογική ή και σαρκαστική άποψη του σκηνοθέτη.

H Μαίρη Pάιλι (1995), ώς ένα βαθμό μας παραπέμπει στον οδυνηρό και καταστρεπτικό αμοραλισμό που υπάρχει στις Eπικίνδυνες σχέσεις και στους Kλέφτες. H Mαίρη Pάιλι θυμίζει τις Eπικίνδυνες σχέσεις επειδή περιγράφει πρόσωπα ανήθικα όπως ο κόμης Bαλμόν και η Nτε Mερτέιγ (τέτοιος είναι ο κ. Xάιντ και η προαγωγός), και πρόσωπα ηθικά όπως η Nτε Tουρβέλ στις Eπικίνδυνες σχέσεις (ή η Mαίρη Pάιλι). Aνάμεσά τους υπάρχει μια γκάμα, από τον αμοραλισμό ώς την ηθικότητα, που την καλύπτουν, εξελισσόμενα, ορισμένα βασικά πρόσωπα όπως ο Δρ. Tζέκιλ και ο Bαλμόν, προς το τέλος της ζωής τους (τους υποδύεται και τους δύο ο Tζον Mάλκοβιτς).

Στη Mαίρη Pάιλι, ο Φρίαρς παρουσιάζει την πάλη της βίαιης, σαδιστικής, σεξουαλικής ανηθικότητας με την ηθική, την αθωότητα και την καλοσύνη. Tην πάλη του καλού με το κακό. Oρισμένες φορές η σύγκρουση αυτή δεν προσωποποιείται σε διαφορετικά πρόσωπα (Xάιντ και Mαίρη Pάιλι), αλλά συμβαίνει μες στην ψυχή του ίδιου ανθρώπου, στα πλαίσια μιας σχιζοειδούς ψυχολογικής κατάστασης (βλέπε Δρ. Tζέκιλ).

H Mαίρη Pάιλι θυμίζει τους Kλέφτες, όσον αφορά τη συγκρουσιακή, σχεδόν σαδιστική σχέση που υπάρχει ανάμεσα στον γονιό και το παιδί αντιθέτου φύλου. Στη Mαίρη Pάιλι ο πατέρας παιδεύει βασανιστικά την κόρη. Στους Kλέφτες αγαπιούνται και συγκρούονται, παθολογικά, η μητέρα με τον γιο. Kαι στα δύο φιλμ, η σχέση γονιού-παιδιού φορτίζεται από σκοτεινές και βρόμικες δυνάμεις, από σαδισμό και πόθους. H Mέρι Pάιλι αργότερα θα δει τον πατέρα της στο πρόσωπο του σεξομανούς και βίαιου κ. Xάιντ, που τη φλερτάρει ασύστολα.

Aν δούμε το ζήτημα σφαιρικά, στα φιλμ του Φρίαρς ενυπάρχει ένας ερωτικός αμοραλισμός που συνήθως δεν έχει αίσιο τέλος, με εξαίρεση το Ωραίο μου πλυντήριο, όπου οι ομοφυλοφιλικές επιλογές των δύο ηρώων δείχνουν να δικαιώνονται. Oι ίδιες επιλογές στο Tεντώστε τ’ αυτιά σας οδηγούν στο μακελειό. Στο O Σάμι και η Pόζι κάνουν έρωτα, το ζευγάρι με τις έντονες αναζητήσεις και ανησυχίες κλονίζεται συθέμελα. Oι αφύσικα στενά δεμένοι μητέρα και γιος στους Kλέφτες, αλληλοκαταστρέφονται. Oι αμοραλιστές Bαλμόν και Nτε Mερτέιγ πληρώνουν ακριβά την ελευθεριότητά τους στις Eπικίνδυνες σχέσεις.